VŨ QUỐC NAM
Mới gần đây tôi được xem trên đài Channel 4 Anh quốc một cuộc nghiên cứu có tên “Gen Z: Trends, Truth and Trust” (Thế Hệ Z: Xu Hướng, Sự Thật và Niềm Tin). Công trình nghiên cứu này đã vén bức màn bí ẩn, cho thấy một thế hệ phức tạp, đa dạng và đang phải đối mặt với những thách thức đặc biệt. Mặc dù dựa vào các dữ kiện của giới Gen Z bên Anh quốc nhưng tôi cảm tưởng nó có vẻ cũng đúng cho giới trẻ ở Mỹ, và cũng có thể đúng với giới Gen Z toàn cầu.
Gen Z (viết tắt của Generation Z) là tên gọi dùng để chỉ những người sinh từ khoảng năm 1997 đến 2012 (hay chênh lệch một vài năm). Sinh ra trong thời đại Internet, Gen Z là thế hệ đầu tiên lớn lên cùng với điện thoại thông minh, mạng xã hội, YouTube, TikTok, v.v… Họ không biết đến thời “chưa có Wi-Fi,” và thích giao tiếp qua tin nhắn, emoji, meme, story… nhiều hơn là gọi điện thoại. Đa số thích tự do bày tỏ quan điểm, không ngại sự khác biệt, và có cái nhìn cấp tiến.
Điều gì đang định hình thế giới của Gen Z? Nghiên cứu chỉ ra nhiều yếu tố vĩ mô quan trọng. Đầu tiên là sự bất ổn kinh tế và các cột mốc trưởng thành bị trì hoãn. Không như các thế hệ trước, nhiều người trẻ Gen Z phải ở nhà cha mẹ lâu hơn, trì hoãn việc kết hôn, sinh con hay mua nhà. Điều này không chỉ gây áp lực tài chính mà còn tạo ra cảm giác thiếu kiểm soát và bất công. Kết quả là, mức độ hạnh phúc nhìn chung có xu hướng giảm, lo lắng về sức khỏe tâm thần, sự cô đơn và ổn định cuộc sống thường nhật lại gia tăng. Các bạn trẻ dường như hướng nội hơn, ưu tiên giải quyết các vấn đề vật chất và cá nhân hơn là các mối lo ngại xã hội lớn như biến đổi khí hậu.
Một điểm đáng chú ý khác là sự phân hóa trong quan điểm ngày càng tăng giữa nam và nữ. Nghiên cứu cho thấy phụ nữ trẻ đang ngày càng có tư tưởng tiến bộ hơn, đặc biệt về các vấn đề như nhập cư hay công bằng chủng tộc. Ngược lại, một số thanh niên trẻ cảm thấy các giá trị ‘nam tính’ truyền thống đang bị “tấn công,” và họ tìm thấy sự đồng cảm nơi các nhân vật gây tranh cãi trên mạng. Khoảng cách này đặt ra câu hỏi về việc làm thế nào để xây dựng những hình mẫu tích cực và không gian đối thoại lành mạnh cho cả hai giới.
Có lẽ thách thức lớn nhất đối với Gen Z là điều hướng trong một môi trường thông tin quá tải và phân mảnh. Lớn lên cùng điện thoại thông minh và mạng xã hội, họ tiếp nhận tin tức qua các luồng cá nhân hóa, nơi thuật toán thường ưu tiên sự giật gân hơn là bối cảnh hay tính chính xác.
Điều này dẫn đến một hệ quả thú vị: hệ thống phân cấp niềm tin của Gen Z đối với các nguồn thông tin trở nên “phẳng” hơn. Họ có thể tin tưởng vào các bài đăng của bạn bè, người có ảnh hưởng trên mạng, hay quảng cáo gần như ngang bằng với các cơ quan truyền thông chính thống – một điều khác biệt rõ rệt so với các thế hệ lớn tuổi hơn vốn có sự ưu tiên rõ ràng cho các nguồn tin truyền thống.
Đối mặt với sự hỗn loạn thông tin và nỗi lo về “thiên vị” hay “chủ đích riêng”, nhiều người trẻ Gen Z áp dụng cách tiếp cận như những “chú chim Bồ Các thu thập thông tin” (information magpies): họ xây dựng cách hiểu về thế giới từ nhiều nguồn đa dạng, đôi khi trái ngược nhau. Họ khao khát sự rõ ràng, chân thực, nhưng lại hoài nghi liệu có ai thực sự “biết” được sự thật tuyệt đối hay không. Nếu niềm tin vào các định chế truyền thống tiếp tục suy giảm, điều này sẽ có ý nghĩa gì đối với sự gắn kết công dân và nền dân chủ?
Điều quan trọng cần nhấn mạnh là Gen Z không hề đồng nhất. Nghiên cứu của Channel 4 đã xác định sáu “thế giới quan” (worldviews) chính, phản ảnh sự đa dạng trong thái độ, giá trị và cách họ đối mặt với thách thức:
1. “Boys can’t be boys”: Những nam giới trẻ cảm thấy mắc kẹt giữa kỳ vọng xã hội đang thay đổi và các giá trị nam tính truyền thống.
2. “Fight for rights”: Những nhà hoạt động xã hội, đầy nhiệt huyết đấu tranh cho bình đẳng và công bằng.
3. “Girl power”: Những phụ nữ trẻ tự tin, tự lực, tập trung vào mục tiêu cá nhân và bác bỏ các định kiến giới.
4. “Zero-sum thinkers”: Những người nhìn nhận thế giới theo kiểu “được ăn cả, ngã về không”, nghiêng về quan điểm cực đoan và lo sợ bị tấn công.
5. “Dice are loaded”: Những người cảm thấy hệ thống xã hội và kinh tế vốn đã bất công với họ, thiếu niềm tin vào khả năng vượt qua rào cản.
6. “Blank slates”: Những nam giới trẻ thờ ơ với các vấn đề chính trị – xã hội, tập trung vào sở thích, bạn bè và cuộc sống thường nhật.
Sự đa dạng này cho thấy tầm quan trọng của việc cần có những cách tiếp cận tinh tế, phù hợp thay vì áp đặt những định kiến chung chung lên cả một thế hệ.
Hiểu Gen Z không chỉ là nắm bắt xu hướng tiêu dùng mới nhất. Đó là việc nhận diện một thế hệ đang định hình tương lai trong một thế giới đầy biến động, nơi sự thật trở nên khó nắm bắt và niềm tin dễ dàng bị lung lay. Họ khao khát sự chân thực và các nguồn thông tin đáng tin cậy.
Công trình nghiên cứu của Channel 4 đưa ra một vấn đề bức tranh phức tạp về Gen Z với những thách thức đa dạng làm tôi rất băn khoăn.
Chúng ta, những người đi trước, những người làm truyền thông, các nhà giáo dục, các bậc cha mẹ, có trách nhiệm đáp ứng nhu cầu đó. Chúng ta cần gặp gỡ giới trẻ ở những không gian họ hiện diện, cung cấp nội dung cân bằng, có chiều sâu, và giúp họ phát triển công cụ để phân biệt thực hư. Việc xây dựng lại niềm tin và khẳng định giá trị của sự thật là điều cốt yếu, không chỉ cho Gen Z mà cho cả tương lai chung của chúng ta.
Vũ Quốc Nam
