LÝ THÀNH PHƯƠNG
Triều Lý là một trong những giai đoạn quan trọng của lịch sử dân tộc Việt Nam, không chỉ bởi sự ổn định và thịnh trị về mặt chính trị – xã hội, mà còn bởi sự hình thành và phát triển của nền văn học viết mang bản sắc dân tộc.
Trong gần hai thế kỷ tồn tại, văn học thời Lý đã phản ánh sâu sắc tinh thần độc lập, ý thức tự tôn dân tộc, cũng như đời sống tư tưởng – tôn giáo phong phú của người Việt trong thời kỳ đầu xây dựng quốc gia tự chủ.
Bài nghiên cứu này nhằm phác họa bối cảnh lịch sử, phân tích các chủ đề nổi bật, giới thiệu những tác giả và tác phẩm tiêu biểu, từ đó thấy được vị trí và giá trị của văn học triều Lý trong tiến trình phát triển văn học Việt Nam.
Bối cảnh lịch sử
Năm 1009, Lý Công Uẩn lên ngôi, lập ra triều Lý, mở đầu cho thời kỳ ổn định lâu dài sau nhiều thế kỷ đất nước bị chia cắt. Việc dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long năm 1010 đánh dấu bước chuyển quan trọng, tạo điều kiện cho kinh tế, văn hoá và các hoạt động học thuật phát triển. Triều Lý áp dụng chính sách xây dựng bộ máy hành chính thống nhất, củng cố pháp luật và mở rộng ảnh hưởng của trung ương xuống các địa phương.
Dưới thời nhà Lý, Phật giáo thời Lý không chỉ là quốc giáo mà còn là nền tảng tư tưởng bao trùm đời sống xã hội. Các vua Lý hầu hết sùng đạo Phật, nhiều vị xuất thân hoặc có quan hệ sâu sắc với tầng lớp tăng sĩ. Nhờ đó, hệ thống chùa tháp, tăng đoàn phát triển mạnh, từ đó tạo ra môi trường thuận lợi cho sáng tác văn học mang màu sắc Thiền học.
Dù Phật giáo là tôn giáo chính, nhưng Nho giáo bắt đầu có vai trò ngày càng quan trọng trong quản lý xã hội. Việc lập Văn Miếu (1070) và mở khoa thi Nho học đầu tiên (1075) cho thấy bước chuyển rõ rệt trong chính sách trọng dụng trí thức. Điều này góp phần hình thành tầng lớp trí thức Nho sĩ, tạo nên nền tảng văn học chữ Hán nước ta.
Triều Lý nhiều lần chiến thắng ngoại xâm — đặc biệt là hai cuộc kháng chiến chống Tống (1075–1077) — giúp củng cố tinh thần tự tôn dân tộc. Những chiến công ấy trở thành nguồn cảm hứng quan trọng cho văn học, tiêu biểu là các tác phẩm khẳng định chủ quyền, lòng tự hào dân tộc.
Đặc tính
Tinh thần yêu nước và ý thức độc lập dân tộc
Kẻ sĩ thời Lý giàu lòng tự hào về đất nước vừa giành được độc lập. Tinh thần đó được thấy rõ trong các bài thơ, chiếu và văn kiện chính trị. “Chiếu dời đô” của Lý Công Uẩn là tác phẩm tiêu biểu, cho thấy tư duy chiến lược, ý thức xây dựng một quốc gia lâu dài, thịnh mệnh.
Như đã đề cập trong bài Văn học Việt Nam thời Tiền Lê về nguồn gốc tác phẩm Nam quốc sơn hà, có thể là không phải được sáng tác dưới thời nhà Lý. Tuy nhiên với nội dung nổi bật phản ánh trực diện ý thức chủ quyền, bài thơ này được lưu truyền rộng rãi dưới thời nhà Lý, khẳng định dứt khoát “Nam quốc sơn hà Nam đế cư,” trở thành bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của Việt Nam.
Thiền tông Phật giáo
Bởi sự phát triển mạnh mẽ của Phật giáo, văn học Phật giáo thời Lý mang đậm tư tưởng thiền: coi trọng trực giác, giác ngộ chân lý qua nội tâm, tinh thần hòa hợp với vũ trụ. Các bài kệ, thơ thiền trong Thiền uyển tập anh phản ánh quan niệm về vô thường, diệt ngã, giác ngộ.
Chẳng hạn, nhiều thiền sư như Vạn Hạnh, Không Lộ, Mãn Giác để lại các bài thơ thiền mang tính triết lý sâu sắc, được đánh giá cao về mặt tư tưởng lẫn nghệ thuật.
Hình tượng thiên nhiên thanh tĩnh, khoáng đạt
Thơ văn thời Lý thường khai thác vẻ đẹp của mùa Xuân, sông núi, cảnh chùa tháp… không chỉ để miêu tả mà còn để gửi gắm triết lý sống. Thiên nhiên trong thơ thời Lý mang tính biểu tượng, đôi khi trở thành ẩn dụ cho quy luật vô thường hay sự vận động của trời đất.
Sự hình thành văn xuôi chính luận và văn học triều đình
Văn xuôi thời Lý phần lớn là chiếu, biểu, luận và sử ký. Các tác phẩm này có tính chính luận rõ rệt, văn phong trang trọng, lý lẽ chặt chẽ. “Chiếu dời đô” là đỉnh cao của thể loại này ở thế kỷ thứ 11.
Ngoài ra, hoạt động biên soạn sử như Đại Việt sử ký của Lê Văn Hưu (được viết vào cuối thời Trần nhưng dựa nhiều tư liệu thời Lý) cũng bắt nguồn từ nhu cầu ghi chép lịch sử quốc gia.
Tác giả tiêu biểu
Thiền sư Vạn Hạnh (?-1018)
Vạn Hạnh là người có ảnh hưởng lớn trong việc lập ra triều Lý, đồng thời là thiền sư uyên thâm, được coi là nhà tư tưởng lớn. Thơ của ông cô đọng, giàu tính chiêm nghiệm, thể hiện tư tưởng vô thường. Bài kệ “Thân như điện ảnh…” là một trong những tác phẩm nổi tiếng nhất.
Lý Công Uẩn (Lý Thái Tổ)
Lý Thái Tổ không phải nhà văn theo nghĩa chuyên nghiệp, nhưng “Chiếu dời đô” của ông là áng văn chính luận mẫu mực, kết hợp lập luận chặt chẽ và tầm nhìn chiến lược với cảm xúc sâu lắng.
Thiền sư Mãn Giác (1052–1096)
Tác phẩm Cáo tật thị chúng là bài thơ thiền nổi tiếng, thể hiện cái nhìn sâu sắc về quy luật sinh diệt của vạn vật. Bài thơ mở đầu bằng hình ảnh mùa xuân tươi đẹp và kết thúc bằng bông mai nở giữa mùa đông, hàm chứa triết lý giải thoát.
Không Lộ, Giác Hải, Viên Chiếu và nhiều thiền sư khác
Họ là những tác giả quan trọng của hệ thống kệ, thơ thiền được chép trong Thiền uyển tập anh. Mỗi người mang phong cách riêng nhưng đều có điểm chung là diễn đạt sâu sắc tư tưởng Phật giáo.
Các tác phẩm tiêu biểu
“Chiếu dời đô” – Lý Công Uẩn
“Chiếu dời đô” (1010) là áng văn chính luận mẫu mực trong văn học Việt Nam trung đại. Nội dung chiếu gồm ba điểm quan trọng:
- Sự cần thiết phải dời đô dựa trên bài học lịch sử các triều đại trước.
- Ưu thế của vùng đất Thăng Long về địa thế, phong thủy và tiềm năng phát triển.
- Khát vọng xây dựng quốc gia hưng thịnh.
Tác phẩm kết hợp lý lẽ sắc bén, minh triết với cảm xúc chân thành; vừa có tính chính trị vừa mang giá trị văn học.
Nội dung dịch qua tiếng Quốc ngữ:
“Xưa, các triều đại Thương và Chu vì muốn đất nước lâu dài, bền vững nên đã nhiều lần dời đô. Nhờ vậy mà triều đại hưng thịnh, vận nước trường tồn. Các đời ấy làm như vậy là theo lẽ trời, thuận lòng người.
Trái lại, các triều Đinh và Lê gần đây lại đóng đô ở nơi chật hẹp, không thuận lợi. Điều đó khiến vận nước ngắn ngủi, công việc triều chính không được ổn định. Trăm họ phải chịu nhiều khổ cực, đất nước không phát triển được lâu dài. Ta rất lấy đó làm điều đau xót.
Nay ta xét thấy thành Đại La — kinh đô cũ của Cao Vương — ở vị trí trung tâm của trời đất, địa thế rộng rãi bằng phẳng. Đây là nơi hội tụ linh khí, vị trí rất thuận lợi. Địa thế ấy “rồng cuộn hổ ngồi,” thật đúng là nơi tốt lành để dựng nghiệp lớn. Dân cư ở đây đông đúc, muôn vật phong phú. Nếu chọn làm kinh đô thì thực là phù hợp với ý trời, thuận lòng người.
Vì những lẽ đó, ta quyết định dời đô đến thành Đại La, để mưu tính việc lớn, xây dựng cơ đồ cho muôn đời con cháu. Việc này là điều nên làm.
Ý các khanh thế nào?”
Trong Chiếu dời đô, cụm từ “Cao Vương” dùng để chỉ Cao Biền (高駢) — Tiết độ sứ nhà Đường từng cai quản Giao Châu và là người xây dựng, mở rộng thành Đại La vào thế kỷ IX.
Tại sao Cao Biền được gọi là “Cao Vương?”: Trong các thư tịch cổ, Cao Biền đôi khi được gọi theo tước hiệu là Cao Vương, dù cách gọi này không phổ biến trong sử Trung Quốc mà chủ yếu xuất hiện trong ghi chép Việt Nam. Người đời sau dùng cách xưng ấy để chỉ ông như một nhân vật có quyền lực lớn, gắn liền với việc xây dựng thành Đại La.
Vì sao Lý Thái Tổ nhắc đến Cao Biền?: Để khẳng định rằng Đại La từng là một trung tâm hành chính lớn, được xây dựng có quy mô và vị trí chiến lược từ trước. Và khi viện dẫn tiền lệ ấy, Lý Thái Tổ củng cố lập luận rằng Thăng Long (tên mới của Đại La) hoàn toàn xứng đáng trở thành kinh đô.
Tóm lại: Cao Vương = Cao Biền, vị Tiết độ sứ nhà Đường, người có công xây dựng thành Đại La — tiền thân của Thăng Long.
Thơ thiền trong Thiền uyển tập anh
Tuyển tập Thiền uyển tập anh (biên soạn vào cuối thời Lý – đầu Trần) ghi lại tiểu sử và tác phẩm của nhiều thiền sư thời Lý.
Một số tác phẩm nổi tiếng:
- “Cáo tật thị chúng” – Mãn Giác: thể hiện tư tưởng vô thường và sự giác ngộ trước cái chết.
- Thơ của Vạn Hạnh: chiêm nghiệm sự biến đổi của đời người, khuyên con người hướng nội để đạt trí tuệ.
- Kệ của Không Lộ, Giác Hải: mang yếu tố huyền diệu, gắn với đời sống tu thiền và phép thuật dân gian.
Các tác phẩm này không chỉ có giá trị văn học mà còn có giá trị triết học, tâm linh sâu sắc.
Văn bia, chiếu, biểu và sử ký
Ngoài thơ và kệ, nhiều văn bản triều đình như:
- Minh đạo bi, Tăng thống bi, các bài minh, bài ký ở chùa tháp
- Các văn kiện chính trị khác được sáng tác bởi giới Nho – Phật sĩ
Những văn bản này là nguồn sử liệu quan trọng phản ánh đời sống chính trị – tôn giáo thời Lý.
Đặc sắc nghệ thuật của văn học thời Lý
Ngôn ngữ tinh giản, hàm súc: Thơ thiền đặc biệt chuộng cách diễn đạt ít chữ nhưng gợi mở nhiều tầng ý nghĩa. Các bài kệ thường chỉ vài dòng nhưng ẩn chứa triết lý sâu sắc.
Giọng điệu trang nghiêm, hùng tráng: Trong văn chính luận và thơ yêu nước, giọng văn đanh thép, lý lẽ chặt chẽ, kết hợp với cảm xúc mãnh liệt tạo nên sức lay động lớn.
Sự kết hợp giữa văn học và tôn giáo: Văn học thời Lý phản ánh quá trình tiếp biến giữa Phật giáo, Đạo giáo và văn hoá bản địa. Điều này tạo nên nét độc đáo chỉ có ở giai đoạn này.
Vai trò và ảnh hưởng của văn học thời Lý
Đặt nền móng cho văn học chữ Hán và văn chính luận Việt Nam: Các tác phẩm thời Lý mở đầu cho truyền thống văn xuôi chính luận – truyền thống kéo dài suốt các triều đại sau.
Khơi dậy tinh thần yêu nước và ý thức dân tộc: Tư tưởng chủ quyền trong Nam quốc sơn hà hay tầm nhìn chiến lược trong “Chiếu dời đô” trở thành bản sắc xuyên suốt của văn học trung đại.
Định hình dòng văn học tôn giáo, đặc biệt là văn học thiền: Thơ thiền thời Lý ảnh hưởng sâu rộng đến thời Trần và các giai đoạn sau.
Kết luận
Văn học Việt Nam dưới thời Lý là giai đoạn đặt nền móng cho văn học trung đại. Với bối cảnh chính trị ổn định, sự thịnh hành của Phật giáo và sự xuất hiện của tầng lớp trí thức Nho sĩ, văn học thời kỳ này vừa mang sắc thái tôn giáo sâu đậm vừa thấm đượm tinh thần dân tộc. Dù không có số lượng tác phẩm đồ sộ, nhưng những tác phẩm còn lại – từ “Chiếu dời đô,” “Nam quốc sơn hà” đến thơ thiền – đều là những viên ngọc quý, có giá trị lớn về tư tưởng và nghệ thuật, góp phần định hình bản sắc văn hoá Việt Nam suốt nhiều thế kỷ.
Lý Thành Phương
(sưu tầm và biên tập lại)
Cùng một tác giả: https://www.toiyeutiengnuoctoi.com/category/tac-gia/i-to-p/ly-thanh-phuong/
