Kim chỉ nam cho suy nghĩ phản biện trong thời đại tin giả
Trong một thế giới đầy rẫy những tuyên truyền, giả khoa học và thông tin sai lệch, lời dạy của cố bác học Carl Sagan về tư duy phản biện lại trở nên hợp thời hơn bao giờ hết.
Tác phẩm kinh điển của ông, “The Demon-haunted world”, tạm dịch “Thế giới bị ám bởi quỷ dữ,” giới thiệu một công cụ thiết yếu mà ông gọi là “dụng cụ phát giác chuyện tào lao.” Đây không chỉ là hành trang cho các nhà khoa học mà còn là kim chỉ nam cho bất cứ ai không muốn bị cả tin và thao túng bởi các mánh khóe có chủ đích.
Carl Sagan (1934–1996), một nhà thiên văn lỗi lạc, triết gia và là người theo chủ nghĩa hoài nghi, hiểu rằng con người rất dễ bị thu hút bởi những lời hứa hẹn mang đến sự an ủi, dù chúng không có thật. Ông cho rằng việc tin vào những điều hư cấu khiến chúng ta trở nên dại dột, và ông chỉ cho chúng ta những trang bị đúng đắn để chống lại chúng.
Công cụ này được các nhà khoa học đưa ra để xem xét mỗi khi có ý tưởng mới được nêu ra. Sagan cho rằng các dụng cụ này chứa đựng những điều vô giá của chủ nghĩa hoài nghi lành mạnh, có thể áp dụng một cách cần thiết vào cuộc sống hàng ngày.
Những công cụ cốt lõi để suy nghĩ sáng suốt
Để không phải “mua” những chuyện tào lao ngay cả khi thoạt nghe rất đáng tin, Sagan đề nghị một bộ gồm chín công cụ nhận thức đã được thử nghiệm và kiểm chứng:
- Xác nhận độc lập: Phải có sự xác nhận độc lập về các “sự kiện” bất cứ khi nào có thể.
- Tranh luận thực chất: Cổ vũ các cuộc tranh luận về bằng chứng từ những người am hiểu thuộc mọi quan điểm.
- Xét kỹ lập luận từ thẩm quyền: Lập luận từ những người có “thẩm quyền” thường không có nhiều giá trị. Trong khoa học, không có thẩm quyền tuyệt đối, chỉ có chuyên gia.
- Xây dựng nhiều giả thuyết: Khi cần giải thích điều gì đó, hãy nghĩ đến tất cả các cách giải thích khác nhau có thể có. Sau đó, hãy nghĩ ra các cách để có thể bác bỏ một cách có hệ thống từng giả thuyết. Giả thuyết nào đứng vững sau cùng sẽ có cơ hội đúng cao hơn.
- Không quá gắn bó với giả thuyết của mình: Hãy coi nó như một trạm dừng trong hành trình tìm kiếm tri thức. Hãy tự hỏi tại sao bạn thích ý tưởng đó và so sánh nó một cách công bằng với các lựa chọn khác.
- Lượng hóa: Nếu điều bạn đang giải thích có thể đo lường bằng một con số cụ thể, bạn sẽ dễ dàng phân biệt các giả thuyết cạnh tranh hơn. Những gì mơ hồ và định tính thường có nhiều cách giải thích.
- Mọi mắt xích trong chuỗi lập luận phải vững chắc: Nếu có một chuỗi lập luận, mọi mắt xích, bao gồm cả tiền đề, đều phải hoạt động hiệu quả.
- Dao cạo Occam: Nguyên tắc hữu ích này khuyên chúng ta nên chọn giả thuyết đơn giản hơn khi đối mặt với hai giả thuyết cùng giải thích tốt như nhau một bộ dữ kiện.
- Xác suất bị bác bỏ (falsifiability): Luôn tự hỏi liệu một giả thuyết có thể bị bác bỏ, ít nhất là về nguyên tắc, hay không. Những mệnh đề không thể kiểm chứng và không thể bác bỏ thì không có nhiều giá trị.
Nhận diện những sai lầm logic phổ biến
Cũng quan trọng như việc học các công cụ hữu ích là nhận biết và tránh những cạm bẫy phổ biến nhất của logic và hùng biện. Sagan cảnh báo về 20 ngụy biện nguy hiểm và thông dụng nhất, thường xuất phát từ sự khó chịu của chúng ta với những điều mơ hồ. Dưới đây là một vài ví dụ điển hình:
- Công kích cá nhân (ad hominem): Tấn công người tranh luận thay vì chính lập luận của họ. Ví dụ: “Ông ấy là một người bảo thủ, vì vậy những phản đối của ông về vấn đề này không cần phải xem xét nghiêm túc.”
- Lưỡng phân sai (false dichotomy): Chỉ xem xét hai thái cực trong một chuỗi các khả năng trung gian. Ví dụ: “Hoặc là bạn yêu đất nước của mình, hoặc là bạn ghét nó.”
- Nhân quả sai lầm (post hoc, ergo propter hoc): Cho rằng một sự kiện xảy ra sau một sự kiện khác thì nó là do sự kiện đó gây ra. Ví dụ: “Trước khi phụ nữ đi bỏ phiếu, không có vũ khí hạt nhân.”
- Người rơm (straw man): Bóp méo một quan điểm để làm cho nó dễ bị tấn công hơn. Ví dụ: nói rằng các nhà khoa học cho rằng sự sống hình thành một cách tình cờ, trong khi cố tình bỏ qua cái nhìn sâu sắc của Darwin về sự chọn lọc tự nhiên.
- Viện dẫn sự thiếu hiểu biết (appeal to ignorance): Tuyên bố rằng bất cứ điều gì chưa được chứng minh là sai thì phải đúng, và ngược lại. Ví dụ: “Không có bằng chứng thuyết phục nào cho thấy UFO không đến thăm Trái đất; do đó, UFO tồn tại.”
Sagan kết luận rằng, giống như mọi công cụ khác, bộ dụng cụ phát hiện chuyện tào lao có thể bị lạm dụng hoặc áp dụng một cách máy móc. Nhưng nếu được sử dụng một cách thận trọng, nó có thể tạo ra sự khác biệt lớn, đặc biệt là trong việc đánh giá các lập luận của chính chúng ta trước khi trình bày chúng cho người khác.
Nguồn: The Marginalian
