VŨ QUỐC NAM
Chắc hẳn nhiều người trong chúng ta đã từng nghe qua một hiện tượng kỳ lạ, gần như siêu nhiên, được gọi là “chi ma” (phantom limb). Đó là khi một người đã bị cắt bỏ một phần thân thể, một bàn tay, một cánh tay, hay một cái chân, nhưng vẫn tiếp tục cảm nhận sự hiện hữu của nó một cách sống động. Họ có thể cảm thấy ngón tay ma đang co duỗi, một cái ngứa ở cổ chân không còn tồn tại, hay thậm chí là những cơn đau nhức nhối ở nơi mà lẽ ra chỉ còn là khoảng không.
Trên tờ BBC News có kể câu chuyện của cô Emily Wheldon như một minh chứng điển hình. Ba năm trước, một vấn đề tuần hoàn máu hiếm gặp đã buộc cô phải cắt cánh tay trái. Thế nhưng, cho đến tận hôm nay, bộ não của cô vẫn khăng khăng rằng cánh tay ấy vẫn còn đó. Cô chia sẻ: “Hầu hết mọi ngày, tôi chỉ cảm thấy như thể cánh tay của mình đang ở ngay bên cạnh”. Nhận thức này thật đến nỗi nó đã khiến cô gặp nguy hiểm. Cô kể lại: “Khi tôi mới bị đoạn chi (amputate), tôi đã cố gắng đưa tay ra để ngăn mình khỏi ngã”. Sau biến cố đó, bà đã phải tự rèn luyện để không còn tin vào sự hiện hữu của cánh tay bị cắt đó nữa.
Tại sao lại có hiện tượng lạ lùng này?
Trong một thời gian dài, khoa học gần như không có lời giải thích thỏa đáng. Giả thuyết phổ biến nhất, vốn được củng cố bởi nhiều nghiên cứu trên động vật, cho rằng bộ não của chúng ta cực kỳ linh hoạt. Người ta tin rằng bộ não duy trì một tấm bản đồ chi tiết về cơ thể, một dạng “người tí hon cảm giác” (somatosensory homunculus). Và theo lẽ thường, tấm bản đồ này cần một dòng thông tin cảm giác liên tục từ cơ thể để duy trì sự sắp xếp của nó. Khi một chi bị mất đi, dòng thông tin đó cũng biến mất. Giới khoa học tin rằng, để tránh lãng phí “bất động sản” thần kinh quý giá, bộ não sẽ “tái quy hoạch” lại khu vực đó. Các vùng não đại diện cho những bộ phận cơ thể gần kề, chẳng hạn như môi hoặc bàn tay còn lại, sẽ “xâm chiếm” và ghi đè lên vùng đất của chi đã mất. Một nghiên cứu năm 2013 còn cho thấy bàn tay còn lại sẽ chiếm lấy lãnh thổ não bộ của bàn tay bị thiếu, và sự chiếm dụng này càng mạnh mẽ hơn ở những người càng sử dụng bàn tay còn lại nhiều hơn trong sinh hoạt hằng ngày. Điều này nghe có vẻ rất hợp lý, nhưng nó vẫn không giải thích trọn vẹn được tại sao cảm giác về chi đã mất lại có thể chi tiết và bền bỉ đến như vậy.
Tuy nhiên, những khám phá khoa học gần đây, với sự trợ giúp của công nghệ hình ảnh có độ phân giải cực cao, đã mang đến một cái nhìn hoàn toàn mới và đáng kinh ngạc. Các nhà nghiên cứu từ Đại học Oxford và Đại học College London đã thực hiện những nghiên cứu đột phá. Thay vì chỉ so sánh não của người bị cắt chi với người lành lặn, họ đã làm một việc chưa từng có: quét não của bệnh nhân trước và cả sau khi họ phải cắt bỏ chi. Khi các bệnh nhân này được yêu cầu cử động những ngón tay “ma” của mình trong lúc đang được quét não, các nhà khoa học đã phát hiện ra một sự thật chấn động.
Họ đã tìm thấy điều gì? Đó là bộ não không hề quên đi cánh tay đã mất. Trái lại, nó vẫn lưu giữ một tấm bản đồ chi tiết đến không ngờ về bàn tay và từng ngón tay riêng lẻ. Tấm bản đồ này, ngay cả sau 25 đến 31 năm kể từ khi đoạn chi, vẫn tồn tại một cách rõ ràng và có tổ chức, gần như y hệt với tấm bản đồ bàn tay của những người có đủ hai tay. Hoạt động não bộ ghi nhận được không phải là một dạng hoạt động bất thường nào đó do việc cắt chi gây ra, mà nó mang những dấu ấn đặc trưng của một sự đại diện “bình thường” của bàn tay, ví dụ như cách bố trí không gian của các ngón tay so với nhau. Điều đáng nói hơn nữa là tấm bản đồ này vẫn giữ nguyên ngay cả ở những người bị cắt chi phía trên khuỷu tay và không còn các cơ bắp liên quan, hoặc những người bị tổn thương thần kinh khiến họ không thể gửi hay nhận tín hiệu từ chi còn lại.
Bản chất của cơ thể
Khám phá này đặt ra một câu hỏi mang tính triết học sâu sắc: Bản chất của cơ thể chúng ta là gì? Chúng ta là thực thể vật chất bằng xương bằng thịt, hay chúng ta là cái ý niệm, là sự đại diện của thực thể đó được lưu giữ trong não bộ? Khi một cánh tay không còn, nhưng “ý niệm” về cánh tay đó vẫn tồn tại nguyên vẹn trong suốt hàng chục năm, điều đó cho thấy tấm bản đồ thần kinh này có một sức sống bền bỉ hơn cả chính cơ thể vật lý. Dường như, một khi một bộ phận đã là “của ta”, thì trong tâm thức và trong cấu trúc thần kinh sâu thẳm, nó sẽ mãi mãi là “của ta”.
Điều này không có nghĩa là giả thuyết cũ về sự tái tổ chức não bộ là sai hoàn toàn. Các nghiên cứu mới cũng ghi nhận sự tái tổ chức đó xảy ra song song. Điều này có nghĩa là, sau khi một chi bị cắt bỏ, khu vực não bộ đó vừa duy trì chức năng nguyên bản của nó (bản đồ chi ma), lại vừa được tái tổ chức để phục vụ các bộ phận khác. Bộ não của chúng ta phức tạp hơn chúng ta tưởng rất nhiều; nó vừa có khả năng thích ứng với hiện tại, vừa trung thành gìn giữ quá khứ.
Vậy, những cơn đau ma ám ảnh mà nhiều người phải chịu đựng thì sao? Khám phá mới này cho rằng cơn đau đó có thể không phải do sự “chập mạch” trong quá trình tái tổ chức não bộ như người ta vẫn nghĩ. Thay vào đó, nó có thể xảy ra chính vì tấm bản đồ chi tiết kia vẫn còn nguyên vẹn, và bộ não vẫn liên tục mong đợi những tín hiệu từ một bộ phận không còn tồn tại. Khi những tín hiệu đó không đến, hoặc chỉ nhận được những tín hiệu “lạ” và không điển hình từ các đầu dây thần kinh còn lại, bộ não có thể diễn giải sự bất thường này thành cảm giác đau đớn.
Vượt ra ngoài những câu hỏi triết học, khám phá này mở ra một niềm hy vọng lớn lao cho tương lai, đặc biệt là trong lĩnh vực chân tay giả điều khiển bằng thần kinh (neuroprosthetics). Nếu tấm bản đồ nguyên thủy của bàn tay vẫn được bảo tồn trong não, các nhà khoa học có thể khai thác nó để tạo ra những cánh tay robot cho phép người dùng điều khiển từng ngón tay một cách riêng rẽ, tự nhiên như tay thật. Giao diện não-máy tính cấy vào vỏ não có thể “đọc” được các tín hiệu từ tấm bản đồ này và chuyển chúng thành mệnh lệnh cho chi giả. Sự thật rằng tấm bản đồ này không thay đổi đáng kể qua nhiều năm mang lại rất nhiều hy vọng cho các bệnh nhân.
Cuối cùng, câu chuyện về những chi ma không chỉ là một hiện tượng y học kỳ thú. Nó là một lời nhắc nhở rằng con người chúng ta phức tạp hơn một cỗ máy sinh học. Bên trong mỗi chúng ta là một tấm bản đồ về chính mình, một bản thiết kế thần kinh được gìn giữ cẩn thận, định hình nên cảm nhận của chúng ta về sự toàn vẹn của bản thân. Tấm bản đồ ấy kiên cường chống lại sự thay đổi của thực tại vật lý, và nó cho chúng ta thấy rằng, trong tâm trí, những gì đã mất dường như không bao giờ thực sự biến mất.
