NGÔ NGỌC LOAN
Đầu tháng Sáu này, thế giới đã chứng kiến một chiến thắng ngoạn mục chưa từng có trong lịch sử 200 năm của Mexico – một quốc gia mà tiền lương của nhân công phụ nữ ít hơn 16% so với nam giới. Ngày 1 Tháng Mười năm 2024, bà Claudia Sheinbaum sẽ bắt đầu nhiệm kỳ sáu năm lãnh đạo một quốc gia có đa số là người Công Giáo, trở thành nữ tổng thống gốc Do Thái đầu tiên trong lịch sử Mexico với số phiếu ở thế thượng phong, từ 58.3% đến 60.7%, theo National Electoral Institute.
Claudia Sheinbaum là ai?
Một trong những yếu tố làm nên lịch sử trong cuộc bầu tổng thống Mexico là gốc Do Thái của người đắc cử. Ông bà ngoại của bà Claudia Sheinbaum là những người di cư từ Châu Âu để trốn chạy thảm họa Holocaust, thảm họa lớn nhất của dân tộc Do Thái vào cuối thập niên 1930 trong Thế Chiến II. Bà Sheinbaum sinh ra ở Mexico City.
Theo Britannica, bà Claudia Sheinbaum là con gái thứ hai của bà Annie Pardo Cemo, nhà sinh vật học và giáo sư danh dự của National Autonomous University of Mexico (UNAM) ở Mexico City, và ông Carlos Sheinbaum, một kỹ sư hóa học. Thời thơ ấu của bà gắn liền với Mexico City, cho đến khi bà ghi danh học nghiên cứu vật lý ở đại học UNAM. Bà lấy bằng thạc sĩ về kỹ sư năng lượng và nghiên cứu tiến sĩ tại Phòng Thí Nghiệm Quốc Gia Lawrence Berkeley National Laboratory ở Berkeley, California, Hoa Kỳ. Luận văn của bà so sánh xu hướng tiêu thụ năng lượng ở Mexico với các nước có nền công nghiệp hóa khác. Năm 1995, bà Sheinbaum trở lại UNAM với tư cách là thành viên khoa kỹ thuật.
Vào thập niên 80 và 90, khi còn là sinh viên rồi là giáo sư đại học, bà Sheinbaum đã là một nhà hoạt động chính trị, phản đối việc tư nhân hóa giáo dục công. Mặc dù đã đóng góp trong việc thành lập Đảng Cách Mạng Dân Chủ do sinh viên lãnh đạo vào năm 1998 nhưng bà đã không giữ bất kỳ chức vụ nào cho đến đầu thế kỷ 21.
Mãi đến năm 2000, bà Claudia Sheinbaum mới chính thức gia nhập chính trường. Ông Andrés Manuel López Obrador, người đứng đầu chính quyền thành phố khi ấy, bổ nhiệm bà làm bộ trưởng môi trường của Mexico City. Bắt đầu ở vai trò này, bà Sheinbaum tập trung vào khoa học nghiên cứu biến đổi khí hậu. Năm 2006, sau khi ông López Obrador thất bại trong cuộc tranh cử tổng thống Mexico, bà Sheinbaum quay lại đại học UNAM, tích cực nghiên cứu năng lượng, tham gia Hội đồng Quốc tế về biến đổi khí hậu (IPCC) và trở thành thành viên của nhóm nhận giải Nobel Hòa bình năm 2007.
Năm 2015 đến 2017, bà trở thành người phụ nữ đầu tiên được bầu làm thị trưởng quận Tlalpan của Mexico City. Ở vai trò này, bà chú ý vào tầm quan trọng của nước và sử dụng nước một cách hợp lý. Ảnh hưởng chính trị của bà từ đó tiếp tục tăng dần. Tháng Bảy 2018, bà được bầu làm thị trưởng Mexico City – vẫn là phụ nữ Do Thái đầu tiên của Mexico giữ chức vụ này. Bà từ nhiệm vào Tháng Sáu năm 2023 để chuẩn bị tranh cử tổng thống.
Quan hệ Mỹ – Mexico
Tổng Thống Mỹ Joe Biden đã gửi lời chúc mừng nữ tân tổng thống Mexico trên trang web của White House. Ông hy vọng có một quá trình làm việc chặt chẽ với bà Sheinbaum trên tinh thần hợp tác và hữu nghị, phản ánh mối quan hệ lâu dài giữa hai quốc gia. Tổng Thống Biden cam kết thúc đẩy các giá trị và lợi ích của cả hai nước vì lợi ích của người dân.
Trong quá khứ không xa, dân Mỹ đã từng có một cơ hội để bầu ra một nữ tổng thống. Tuy nhiên, điều đó đã không xảy ra. Lần này, Mexico chào đón nữ tổng thống đầu tiên trong lịch sử của họ chỉ một tháng trước khi người Mỹ lại bước vào cuộc bỏ phiếu mới bầu ra lãnh đạo quốc gia. Trong cuộc bỏ phiếu này, di dân cũng sẽ tiếp tục là một vấn đề hàng đầu trong lá phiếu của ứng cử viên.
Mexico là đồng minh quan trọng của Mỹ trong nhiều lĩnh vực, từ thương mại đến trấn áp buôn bán ma tuý, đến quản thúc di dân. Giới chức hiện tại và trước đây của Hoa Kỳ thường mô tả mối quan hệ giữa Tổng Thống Joe Biden và Tổng Thống Mexico Andrés Manuel López Obrador là thân thiện và chuyên nghiệp. Nhưng cuộc bầu cử ở Mexico cũng đồng thời diễn ra vào một thời điểm khó khăn cho ông Biden, liên quan đến di dân.
Gần đây, Mỹ phụ thuộc rất nhiều vào Mexico để tăng cường thực thi luật nhập cư và ngăn chặn dòng người liên tục kéo đến biên giới phía Nam của Hoa Kỳ. Chiến thắng lần này của bà Claudia Sheinbaum liệu có thể tiếp tục ủng hộ Hoa Kỳ ổn định tình hình biên giới hay không?
Chiến dịch tranh cử của bà Claudia Sheinbaum hoàn toàn không nhắc chính sách đối ngoại, cụ thể là vấn đề hợp tác xử lý di dân với Hoa Kỳ. Nhưng theo các nhà quan sát phân tích, Mỹ sẽ trông cậy vào sự hợp tác của tân tổng thống Mexico trong việc ngăn chặn dòng người di dân đến biên giới phía Tây Nam, và giải quyết cuộc khủng hoảng fentanyl.
Trong chương trình talkshow của PBS ngay sau khi bà Claudia Sheinbaum đắc cử, giáo sư Pamela Starr của University of Southern California, cố vấn cấp cao của Monarch Global Strategies, một công ty tư vấn kinh doanh tập trung vào Mexico và Mỹ Latinh, nhận định:
“Về mặt di dân, tôi đoán rằng bà ấy sẽ tiếp tục chiến lược của ông Lopez Obrador, cố gắng hợp tác với Hoa Kỳ trong lúc vẫn bảo vệ chủ quyền của Mexico, biết rằng hợp tác với Hoa Kỳ sẽ tạo ra thiện chí với chính quyền Hoa Kỳ và giúp Mexico có nhiều tự do hơn trong các lĩnh vực có tầm quan trọng lớn hơn cho Mexico như vấn đề nội chính.”
Bước nhảy vọt cho Mexico?
Vẫn theo giáo sư Pamela Starr, nguyên nhân chiến thắng của bà Sheinbaum chính là kết quả của những gì bà đại diện cho.
“Chính Lopez Obrador đã chọn bà Sheinbaum làm người kế nhiệm. Chiến dịch tranh cử diễn ra như một giai đoạn tiếp nối của triều đại Lopez Obrador. Chính bà đã nói, bà sẽ tiếp nối những gì Lopez Obrador đã khởi xướng. Vì vậy, đây không hẳn là một cuộc bỏ phiếu cho Claudia Sheinbaum mà là một cuộc bỏ phiếu cho sự tiếp tục trong nền chính trị Mexico.”
Tờ WSJ đã trích lời phát biểu của bà Claudia Sheinbaum sau khi đắc cử: “Tôi sẽ bảo vệ di sản của López Obrador.”
Chuyên gia chính sách công, tiến sĩ về chính trị học của Harvard University người Mexico, Viri Rios nhận định với TIME: “Sinh ra là một phụ nữ ở Mexico là một điều khó khăn, nếu không muốn nói là nguy hiểm.” Dữ liệu về đất nước này gây kinh hoàng cho giới nghiên cứu khi mỗi một giờ, ít nhất một phụ nữ mất tích, và mỗi ngày, 11 phụ nữ bị chết vì bạo lực. 90% dân số nước này vẫn còn cái nhìn tiêu cực với phụ nữ và 58% có thành kiến đặc biệt với các nữ chính trị gia.
Hiếm có ai có thể nghĩ rằng ở một quốc gia như Mexico, nơi mà thành kiến tiêu cực với các nhà lãnh đạo phái nữ cao gần gấp đôi so với Mỹ hoặc Canada, có thể bầu ra một nữ tổng thống. Thế mà Mexico đã qua mặt Hoa Kỳ trong, trong khi cử tri Mỹ rõ ràng có vẻ chưa sẵn sàng đặt một phụ nữ vào vị trí này.
Cũng cần biết rằng, việc trao quyền tổng tư lệnh cho một phụ nữ trong nền chính trị còn nặng quan điểm phân biệt giới tính như Mexico không diễn ra một cách ngẫu nhiên tình cờ. Nó được góp tụ từ việc xây dựng dần khung pháp lý một cách cẩn trọng, từng bước, nhằm thúc đẩy bình đẳng giới. Bắt đầu năm 1996, Mexico thông qua một đạo luật khuyến nghị phải có ít nhất 30% ứng cử viên nữ. Mexico đã tăng từ 26% nữ dân biểu vào năm 2011 lên 42% vào năm 2015 và 48% ngay trước cuộc bỏ phiếu bầu tổng thống vào đầu Tháng Sáu.
Như đã nói, chiến thắng của bà Sheinbaum không chỉ là chiến thắng lịch sử của người phụ nữ đầu tiên lãnh đạo Mexico trong 200 năm, mà bà còn là tổng thống Do Thái đầu tiên của quốc gia có số đông là người Công Giáo. Điều đáng nói, mặc dù Sheinbaum không phải người sùng đạo, nhưng bà xác định văn hoá của người Do Thái và từng nói về nguồn gốc di sản của mình.
“Tôi lớn lên là người ngoại đạo. Đó là cách cha mẹ tôi đã nuôi lớn tôi,” bà Sheinbaum đã nói trong buổi họp mặt do cộng đồng Do Thái tổ chức ở Mexico City. “Nhưng rõ ràng, văn hóa đã ở trong máu chúng ta.”
Giáo sư đại học Amherst University, tác giả Ilan Stavans, cũng là người Mexico gốc Do Thái, từng viết về người Do Thái ở Châu Mỹ La Tinh, cho rằng chiến thắng của bà Sheinbaum có một ý nghĩa lớn. Với ông, đây là “một chuẩn mực cho người Do Thái ở Mỹ Latin, là những người đã sinh tồn trong mảnh đất này kể từ khi Columbus và thuỷ thủ đoàn của ông đặt chân đến vào cuối thế kỷ 15.”
Ngay lúc này, cả đất nước đang chờ xem nguồn gốc xuất thân từ kỹ sư năng lượng môi trường của bà có mang lại sự khác biệt với người tiền nhiệm trên cương vị tổng thống hay không. Ông Andrés Manuel López Obrador, tiền nhiệm của bà, đã cắt tài trợ cho các cơ quan môi trường và khiến các cam kết quốc tế về khí hậu của Mexico bị suy yếu. Ông ủng hộ sản xuất dầu trong nước nhiều hơn và xây dựng một nhà máy lọc dầu mới.
Theo điều tra của hãng thông tấn AP, hy vọng của người dân Mexico đặt lá phiếu cho bà Sheinbaum là bà có thể “cải thiện những gì ông AMLO không thể làm trong lúc tại vị, như giá xăng dầu, chống tội phạm và cấm buôn bán ma tuý.” Khi nhậm chức Tháng Mười Hai năm 2018, López Obrador tuyên bố giảm 20% tội phạm giết người. Nhưng tỷ lệ giết người chỉ giảm khoảng 4% trong sáu năm.
Dù vẫn được xem là một đồng minh của López Obrador, nhưng chiến dịch tranh cử của bà Sheinbaum đã nhắm vào những điều mà người dân thật sự chờ đợi. Bà cam kết chuyển đổi năng lượng quốc gia, điện hóa phương tiện giao thông và giảm lượng khí thải nhà kính của Mexico. Bà cũng ủng hộ một nhà máy lọc dầu, đường ống dẫn khí tự nhiên và các nhà máy hóa dầu mới được xây dựng gần đây.
Bà ủng hộ việc sản xuất dầu trong nước nhưng phần lớn về khí đốt tự nhiên, một mặt hàng mà Mexico phụ thuộc nhiều vào Mỹ. Bà Sheinbaum sẽ phải linh hoạt tiếp tục di sản của López Obrador, lãnh đạo đảng do ông thành lập, và việc tạo dựng bản sắc chính trị của riêng mình.
Trong buổi trò chuyện với PBS, giáo sư Pamela Starr đã nói, nữ tân tổng thống sẽ chú ý nhiều hơn đến bạo lực với phụ nữ, điều mà Lopez Obrador đã không làm, ông cũng không chú ý nhiều về những việc như nhà trẻ cho các em. Kết quả bầu cử lần này được xem là lịch sử có thể vì một lý do khác, đó là người dân Mexico đã không thể chịu được vấn nạn bạo lực và băng nhóm tội phạm ngày càng gia tăng. Trong suốt cuộc bầu cử, hơn 200 ứng viên, viên chức và chính trị gia đã bị sát hại kể từ khi bầu cử bắt đầu vào Tháng Chín. Mexico là một trong những quốc gia có tỷ lệ giết người cao nhất thế giới.
Chiến dịch tranh cử của bà Sheinbaum hoàn toàn giải phóng nỗi lo ngại đó của người dân. Bà có gắng áp dụng những chiến lược đã thực hiện ở Mexico City, vốn đã giảm được hơn một nửa mức tội phạm và bạo lực trong thành phố. Bà đề xuất tăng lương và điều kiện làm việc cho cảnh sát và áp dụng ở cấp liên bang.
Thật sự, vẫn không ai biết, chính quyền mới của nữ tổng thống sẽ kế thừa chương trình nghị sự của ông López Obrador hay bà sẽ thiết lập một nội các dựa vào sự hiểu biết sâu sắc của một nhà khoa học về cuộc khủng hoảng khí hậu toàn cầu.
Tất cả còn ở phía trước. Điều duy nhất nhiều người có thể khẳng định là chiến thắng của bà Claudia Sheinbaum là một bước nhảy vọt cho Mexico.
